Czy „pisze się tak”, czy „tak pisze się”? O zaimku „się” na końcu zdania

Jedną z usterek językowych, które staramy się wyeliminować w redagowanych przez nas tekstach, jest umieszczanie zaimka się na końcu zdania. O tym, że pozycja ta nie jest dla się najfortunniejsza, przeczytamy i w słownikach poprawnej polszczyzny, i w podręcznikach do kultury języka polskiego.

Dlaczego nie stawiamy się na końcu zdania?

Po pierwsze – bo zdania zakończone wyrazem się często brzmią dość nienaturalnie, pretensjonalnie, np.: *Staram o nową pracę się – zdecydowanie lepiej byłoby powiedzieć i napisać: Staram się o nową pracę.

Po drugie – językoznawcy uważają, że wyraz się nie powinien pojawiać się (lub jeszcze lepiej: nie powinien się pojawiać :)) na końcu zdania:

„jest bowiem elementem semantycznie niesamodzielnym, gdy tymczasem pozycja końcowa jest logicznie akcentowana i niejako przeznaczona dla wyrazów o szczególnej wadze znaczeniowej”*.

Zaleca się, by – jeśli to tylko możliwe – umieszczać się przed czasownikiem; tendencja do stawiania zaimka po czasowniku powstała pod wpływem języka rosyjskiego, w którym słowo się, czyli ся, jest „doklejane” do czasownika (np. вернулся).

Kiedy MOŻNA postawić się na końcu zdania?

Zaimek się może wystąpić na końcu zdania, jeśli składa się ono z samego orzeczenia, np. Wypogodziło się; Rozmyślił się. Dużo, dużo gorszym rozwiązaniem (już nie tyle usterką, ile po prostu błędem) byłoby umieszczenie w takiej sytuacji się przed czasownikiem (*Się wypogodziło; *Się rozmyślił); w tekstach niestylizowanych na gwarowe się nie może występować na początku zdania!

Ponadto się może kończyć wypowiedzenie, jeśli występuje nie z czasownikiem, lecz z inną częścią mowy: rzeczownikiem (np. Sposoby porozumiewania się) lub imiesłowem (np. 10 rad dla zaręczających się) – zawsze wtedy, gdy szyk z się w środku zdania jest niemożliwy (nie napiszemy przecież *Sposoby się komunikowania ani *10 rad dla się zaręczających).

Jak używa się się w praktyce?

Przeanalizujmy kilka zdań z redagowanej książki.

• W takiej sytuacji jąkanie wzmaga się. – Choć zdanie to brzmi stosunkowo naturalnie, lepiej zmienić szyk na zgodny z zaleceniami poprawnościowymi: W takiej sytuacji jąkanie się wzmaga.
• Żaden członek jego rodziny nie jąka się. – Lepiej: Żaden członek jego rodziny się nie jąka.
• Kiedy jest czymś podekscytowany, objawy niepłynno­ści zaostrzają się. – Lepiej: Kiedy jest czymś podekscytowany, objawy niepłynno­ści się zaostrzają. Można też odwrócić kolejność zdań składowych: Objawy niepłynno­ści zaostrzają się, kiedy jest czymś podekscytowany.
• Można to wykorzystać w pracy z osobami jąkającymi się. – Tu się może zostać na końcu, ponieważ występuje po imiesłowie i wchodzi w skład terminu osoba jąkająca się.
• Unikał sytuacji związanych z komuniko­waniem się. – Tu się może zostać na końcu, ponieważ występuje po rzeczowniku (komunikowanie się).

Wszystkich, których zainteresowały zawiłości składniowe z się, odsyłamy m.in. do Wielkiego słownika poprawnej polszczyzny (s. 1044) oraz książki, z której pochodzi przytoczony w tekście cytat: *D. Buttler, H. Kurkowska, H. Satkiewicz, Kultura języka polskiego, wyd. 4, Warszawa 1986, s. 400.