Pisownia „nie” z poszczególnymi częściami mowy – kiedy łącznie, kiedy osobno?

Proszę o wypisanie zasad pisowni nie z różnymi częściami mowy. Z góry dziękuję za odpowiedź!

Zasady pisowni nie z poszczególnymi częściami mowy są wyczerpująco opisane na s. 77–82 WSO. Tutaj postaram się jedynie przedstawić ogólny zarys tych reguł, co pozwoli na poprawny zapis partykuły nie w zdecydowanej większości przypadków.

W razie problemów czy dalszych wątpliwości warto zajrzeć do WSO lub wysłać nam pytanie o pisownię konkretnego słowa. Wybrane zagadnienia pisowni nie opisywałem też przy okazji innych porad – linki do odpowiednich wpisów znajdują się w poniższej odpowiedzi przy konkretnych wyrazach.

Pisownia nie z rzeczownikami

Nie z rzeczownikami piszemy łącznie, niezależnie od tego, czy jest to wyraz zleksykalizowany (niepokój, nieszczęście, niedotrzymanie), czy też doraźnie utworzony (niekorektor, nieksiążka).

Wyjątki są natomiast dwa:

1. gdy nie jest wyraźnym przeciwstawieniem, piszemy je osobno, np. nie korektor, ale redaktor;
2. gdy człon drugi w przeciwstawieniach logicznych pisze się wielką literą, poprawny jest zapis z łącznikiem, np. nie-Polak, nie-Europejczyk itp.

Pisownia nie z przymiotnikami

Nie z przymiotnikami piszemy łącznie, np. niedrogi, niebrzydki, nieciekawy.

Ale wyjątki od tej zasady są trzy:

1. gdy nie jest wyraźnym przeciwstawieniem, piszemy je osobno, np. nie brzydki, ale ładny;
2. gdy człon drugi w przeciwstawieniach logicznych pisze się wielką literą, poprawny jest zapis z łącznikiem, np. nie-Szekspirowski (dramat) itp.
3. gdy nie łączy się z przymiotnikiem w stopniu wyższym i najwyższym, piszemy je osobno, np. nie gorszy, nie najlepszy (uwaga na to słowo, bo Word nie podkreśla pisowni *nienajlepszy jako błędnej).

Pisownia nie z imiesłowami

Imiesłowy dzielą się na przysłówkowe (na -ąc, -łszy i -wszy) i przymiotnikowe (na -ący, -ny, -ty).

Z imiesłowami przysłówkowymi nie piszemy zawsze osobno (nie widząc, nie czytając, nie ujrzawszy, nie przeczytawszy).

Z imiesłowami przymiotnikowymi nie piszemy łącznie (niebędący, nieoceniony, nieumyty), jednak zasada ta ma „dopiero” 14 lat (9 grudnia 1997 r. wprowadzona została tą uchwałą RJP) i nadal dopuszczalna jest pisownia rozdzielna, gdy imiesłów jest użyty w znaczeniu czasownikowym (zobacz wpis poświęcony pisowni nie z imiesłowami przymiotnikowymi).

Pisownia nie z przysłówkami

Przysłówki mogą być utworzone albo od przymiotników, albo w inny sposób.

1. Przysłówki utworzone od przymiotników

W stopniu równym nie piszemy łącznie, np. nietrudno, niełatwo, niemile (bo to przysłówki utworzone od przymiotników nietrudny, niełatwy, niemiły).

W stopniu wyższym i najwyższym obowiązuje już jednak pisownia rozdzielna, np. nie lepiej, nie najlepiej.

2. Pozostałe przysłówki

Nieco inaczej rzecz się ma z przysłówkami nieutworzonymi od przymiotników – wówczas obowiązuje pisownia rozdzielna, np. nie bardzo, nie całkiem, nie tylko, nie wszędzie, nie tutaj itp.

Pisownia nie z czasownikami

Nie z czasownikami i wyrazami mającymi znaczenie czasownikowe (brak, można, potrzeba, wiadomo, warto, wolno) piszemy osobno, np. nie śpię, nie lubię, nie można, nie wiadomo itp.

Wyjątkiem jest pisownia nielicznych czasowników utworzonych od rzeczowników z przedrostkowym nie, np. niepokoić (od: niepokój), niewolić (od: niewola), a także czasowniki niedomagać, niedowidzieć oraz nienawidzić.

Pisownia nie z liczebnikami, zaimkami i wyrażeniami przyimkowymi

Zasadniczo nie z powyższymi częściami mowy piszemy osobno, np.:

• z liczebnikami: nie pierwszy, nie jeden, ale dwóch (ale: niejeden, w znaczeniu „wielu”);
• z zaimkami: nie my, nie każdy, nie swój, nie nasze (ale m.in.: nieco, niejaki, niektórzy);
• z wyrażeniami przyimkowymi: nie dla nas, nie z nim, nie w szkole, nie za długo (ale: niezadługo, w znaczeniu „wkrótce”).