Jezioro zostało… „obejdzione”? Czasowniki nieprzechodnie w polszczyźnie

Pozwolę sobie zadać pytanie. Znam oczywiście nierozwiązywalny problem braku imiesłowu biernego od słowa „obejść” (czyli: „Jezioro zostało… obejdzione”?). Chciałbym spytać o dwie kwestie z tym związane:

1. Co spowodowało, że dziś brak takiej formy – kiedyś zapomniano ją utworzyć czy po prostu już dawno temu stwierdzono, że po prostu się nie da?
2. Czy są jeszcze jakieś słowa, których nie można zamienić na stronę bierną? Znam tylko jeden taki czasownik: „uniknąć” (o ile wiem, nie można powiedzieć: „Koszty zostały uniknięte”).

„Problem obejdzionego jeziora” rzeczywiście dość często pojawia się w dyskusjach o języku (powstało już nawet kilka demotywatorów na ten temat). I nic dziwnego – skoro coś może zostać objechane, opłynięte, opatentowane czy obfotografowane, to chcielibyśmy w identyczny sposób utworzyć imiesłów bierny od obejść. Ale lepiej nie próbujmy: słowa obejdzione nie ma (i raczej nie będzie) w słownikach języka polskiego.

Jak powiedziała dr Katarzyna Kłosińska w audycji Zabawy z językiem: „Nic z tym nie zrobimy – jeśli opłyniemy jezioro, to będzie ono opłynięte, a jeśli je obejdziemy, to… nic nie będzie”. Od siebie dodam, że ten problem na szczęście łatwo – no właśnie – obejść. Choćby dzięki poprawnej formie okrążony.

Obejdziony – wielki nieobecny

Trudno jednoznacznie odpowiedzieć na pytanie o to, dlaczego nie mamy dziś w polszczyźnie formy obejdziony. Nie pomogliby chyba nawet dawni słownikarze – Samuel Bogumił Linde czy twórcy Słownika warszawskiego. Skoro to słowo nie pojawiło się w ich dziełach, musiało go nie być także w korpusach tekstów, z których zbierali słownictwo. Tylko raz spotkałam się z cytatem z dawnego tekstu zawierającym ten wyraz.

Być może użytkownicy polszczyzny nie mieli potrzeby tworzyć tej formy, bo nie wymagała tego codzienna komunikacja? Albo stwierdzono, że imiesłów obejdziony, choć gramatycznie regularny, po prostu źle brzmi – czyli zadecydowały względy estetyczne?

Stronie biernej wstęp wzbroniony – czasowniki nieprzechodnie

Obejść należy do grupy czasowników, które nie przybierają formy strony biernej – są to tzw. czasowniki nieprzechodnie. A zatem odpowiedź na pytanie, czy są jeszcze jakieś słowa niezamienialne na stronę bierną, brzmi: tak, i to liczne. Przykładowo: marzyć, przeszkadzać, spać, spłonąć, biegać, wędrować, śmiać się…

Można by na tym skończyć, ale obawiam się, że wnikliwy czytelnik poczułby wówczas niedosyt. „Przecież biegać różni się od obejść!” – protestowaliby niektórzy. I słusznie! Spójrzmy na przykładowe schematy zdań z typowym czasownikiem nieprzechodnim:

• KTOŚ [podmiot] BIEGA [orzeczenie] JAKOŚ [np. szybko – okolicznik sposobu] / GDZIEŚ [np. w parku – okolicznik miejsca];
• KTOŚ [podmiot] MARZY [orzeczenie] O CZYMŚ [dopełnienie w miejscowniku];
• KTOŚ [podmiot] ŚMIEJE SIĘ [orzeczenie] JAKOŚ [np. rubasznie – okolicznik sposobu] Z CZEGOŚ [np. z dowcipu, dopełnienie w dopełniaczu].

Z czasownikiem obejść jest zupełnie inaczej: KTOŚ [podmiot] obszedł COŚ [dopełnienie w bierniku]. Skądś już znamy taki schemat, prawda? Jest on typowy dla zdań, które bez najmniejszego trudu przekształcamy na stronę bierną: Ewa przeczytała nekrolog – Nekrolog został przeczytany przez Ewę; Darwin napisał esej – Esej został napisany przez Darwina; Herkules oczyścił stajnię Augiasza – Stajnia Augiasza została oczyszczona przez Herkulesa. Itd., itp.

A zatem ze składniowego punktu widzenia czasownik obejść zachowuje się identycznie jak tysiące czasowników przechodnich, czyli tworzących stronę bierną. Oznacza to, że potencjalna forma obejdziony, która przychodzi do głowy tak wielu użytkownikom języka, jest jak najbardziej regularna. Jest też jednak – może niestety? – niepoprawna. Co dziwi jeszcze bardziej, jeśli weźmiemy pod uwagę, że wariant niedokonany obchodzić tworzy w pełni poprawną formę jest obchodzony.

Cóż, kolejny raz przyjdzie nam pogodzić się z kapryśną naturą systemu językowego, który niekiedy daje zielone światło formom nieregularnym, a światło czerwone – tym wyglądającym najzupełniej logicznie.