Jak należy odmieniać imię psa, które brzmi Fiakier? Mówimy Fiakra czy Fiakiera?
By odpowiedzieć na to pytanie, trzeba się zastanowić nad dwiema kwestiami. Po pierwsze: kiedy e z mianownika nazwiska powinno się pojawić też w przypadkach zależnych, a kiedy – zniknąć? Po drugie: jak traktować nazwiska, które brzmią identycznie jak wyrazy pospolite? Ktoś mógłby dodać trzecie pytanie: dlaczego traktuję imię psa jak nazwisko? Na to pytanie odpowiem od razu: otóż dlatego, że gdy wołamy psa, zwykle używamy wołacza równego mianownikowi, charakterystycznego dla nazwisk właśnie. Rzadziej słyszy się zwroty: Burku, obiad! czy Maksie, idziemy na dwór!.
Pójść do Wedla z Lelewelem, czyli e ruchome w nazwiskach
Nazwiska, których przedostatnią głoską jest e, zachowują się w polszczyźnie dwojako:
- e z mianownika jest obecne także w kolejnych przypadkach, np. Lelewel – Lelewela, Korbel – Korbela,
- mianownikowe e zanika w przypadkach zależnych, np. Wedel – Wedla, Hegel – Hegla.
E obecne w mianowniku i pomijane w pozostałych formach fleksyjnych nazywamy właśnie e ruchomym. Mamy z nim do czynienia w tysiącach wyrazów pospolitych, choćby tych zakończonych na -el czy -ek: cypel – cypla, strudel – strudla, płotek – płotka, korek – korka. Zjawisko to ma źródło w historii języka – e ruchome jest „potomkiem” jerów, półsamogłosek z dawnej polszczyzny. W wyrazach pospolitych nie sprawia nam większego problemu, radzimy sobie z nim instynktownie – i raczej nie przychodzi nam do głowy odmiana kotek – *koteka czy pędzel – *pędzela. Gorzej z nazwami własnymi, których używamy rzadziej i które rządzą się własnymi prawami.
W przypadku nazwisk polskich zakończonych na -el, -er decyzję o (nie)zastosowaniu odmiany z e ruchomym ułatwią takie zasady:
- jeśli nazwisko brzmi identycznie jak wyraz pospolity, jest też identycznie odmieniane: Wróbel – Wróbla, Szwagier – Szwagra,
- jeśli nazwisko nie jest tożsame ze słowem pospolitym, e przeważnie pozostaje w dopełniaczu i kolejnych przypadkach: Hakiel – Hakiela (por. WSPP, hasło problemowe Nazwiska).
Psie imię Fiakier zalicza się do pierwszej z wymienionych grup, mamy bowiem słowo fiakier (1. daw. «dorożka», 2. daw. «dorożkarz» – podaje SJP). Jego poprawny dopełniacz brzmi fiakra, a to znaczy, że na pewno poprawne będą zdania: Zabieram Fiakra na spacer, Opowiem ci o przygodzie Fiakra, Pojechaliśmy z Fiakrem na wycieczkę.
Przy okazji wspomnę, że reguła dotycząca e ruchomego w nazwiskach obcych z wygłosowym -el, -er jest wielce enigmatyczna i nie zawsze pomocna. Decydować ma bowiem „stopień utrwalenia nazwiska w języku polskim” (za: WSPP, s. 1616). Stąd odmiana Hegel – Hegla, Mendel – Mendla.
Wydaje się jednak, że czasem rozstrzygające okazują się względy fonetyczne i ortograficzne. Jestem niemal przekonana, że z Orwellem czy Mahlerem jesteśmy oswojeni w podobnym stopniu jak z Heglem, a jednak nie odmieniamy *Orwlla ani *Mahlra – pewnie właśnie dlatego, że trudno byłoby te formy wymówić, a zapisane kłułyby nas w oczy.
Perypetie z panem Dąbem
Jedno jest już pewne: psie imię Fiakier może zostać odmienione z pominięciem e w przypadkach zależnych. Czy jednak osoba, która wybierałaby się na rundę po osiedlu z Fiakierem, popełniałaby błąd językowy? Chyba niekoniecznie. Niektóre nazwiska tożsame wyrazom pospolitym celowo odmienia się inaczej: przykładowo Dąb – Dąba (nie: *Dębu), Gołąb – Gołąba (nie: *Gołębia). WSPP podaje, że w przypadku nazwisk jednosylabowych zakończonych na -ąb, -eł, -oł dopuszcza się wyłącznie odmianę z pominięciem wymian samogłoskowych obecnych w odmianie wyrazu pospolitego – ten model odmiany jest też uważany za staranniejszy w przypadku nazwisk dłuższych (czyli odmianę Kozioł – Kozioła ocenia się lepiej niż Kozioł – Kozła).
Twórcy WSPP prawdopodobnie nie byliby zachwyceni Fiakierem – ta forma byłaby bowiem niezgodna ze sformułowaną przez nich zasadą, którą cytowałam wyżej. Ale już prof. Bańko, jak wynika z porady na temat psiego imienia Piksel, prawdopodobnie nie miałby nic przeciwko.
Reasumując: Fiakra, z Fiakrem w 100% poprawne, Fiakiera, z Fiakierem – innowacyjne, ale do zaakceptowania.
Dodaj komentarz