Przed tygodniem w artykule Brzemię brzmienia, czyli warstwa brzmieniowa tekstu – jak i po co ją wykorzystywać? zastanawialiśmy się, w jaki sposób brzmienie słów wpływa na czytelnika i jaką funkcję może pełnić w dziele literackim. Dziś przyjrzymy się zabiegom, które mogą pomóc w wykorzystaniu akustycznych właściwości słowa.
1. Segmentacja tekstu.
Mianem segmentacji tekstu określamy dzielenie tekstu na mniejsze lub większe cząstki podczas jego realizacji (a zatem w naszym przypadku – podczas lektury). Innymi słowy, pisząc wiersz, powinniśmy zadbać o jego konstrukcję, aby odbiorca wychwycił niuanse języka, które próbujemy mu zaprezentować. W jaki sposób zostawić odbiorcy odpowiednie wskazówki?
a) Akcent
Głównym zadaniem akcentu w języku polskim jest sygnalizowanie granicy wyrazów (a zatem ich segmentowanie). Funkcja ta dokonuje się za sprawą wypowiadania akcentowanej samogłoski mocniej i nieco wyższym tonem. W zwyczajnych sytuacjach komunikacyjnych używamy akcentu nieświadomie, możemy jednak wykorzystać go także w celach ekspresywnych. W tym celu należy uporządkować stosunek sylab akcentowanych i nieakcentowanych.
Spójrzmy na strofę niepozornego wiersza Marcina Świetlickiego Podglądacz:
Jakaś kobieta, nie widziałem twarzy,
owady wchodzą wszędzie, niecierpliwe ruchy
wszystko jak zawsze, więc nie jestem nazbyt
pilny w patrzeniu, wyobrażam sobie
to miejsce w śniegu, śmieciach, śmierci
Wyróżniłem powtarzający się schemat akcentowania sylab (w każdym z wersów akcentujemy wyłącznie parzyste sylaby, począwszy od czwartej). Ponadto przecinki w ostatnim wersie wymuszają pauzę po każdej nieakcentowanej sylabie. Tego wiersza po prostu nie sposób przeczytać źle :)
Innym zabiegiem związanym z akcentem jest transakcentacja – polega na przeniesieniu (lub dodaniu) akcentu na sylabę, która nie powinna być akcentowana. Z transakcentacją spotkamy się często w tekstach przeznaczonych do śpiewania. Pozwolę sobie na dość niepoważny i absurdalny przykład, mianowicie reklamowy dżingiel pewnego produktu (zwróćmy uwagę na akcentowanie słowa „oleju” – mówiąc, zaakcentowalibyśmy drugą sylabę od końca, jednak śpiewając, akcentujemy pierwszą samogłoskę):
Miałam ci ja pieczeń, lecz ją zmarnowałam
z pierwszego tłoczenia oleju nie miałam
b) Intonacja
Intonacja jest w poezji bardzo przydatnym narzędziem, dobrze wykorzystana może znacząco wzbogacić tekst. Rozróżniamy trzy podstawowe linie intonacyjne:
- rosnąco-opadającą – mamy z nią do czynienia w zdaniu oznajmiającym:
- rosnącą (antykadencja) – w zdaniach pytających:
- opadającą (kadencja) – dominuje w zdaniach rozkazujących, gdzie rozbudowany odcinek melodii opadającej następuje po krótkim odcinku antykadencji:
Dobrym przykładem wykorzystania intonacji w wierszu będzie fragment wiersza Rafała Wojaczka Inicjacja:
Gwałtowna, nieoczekiwana kadencja po trzech zdaniach o melodii rosnącej dodaje wierszowi ekspresji.
Poza segmentacją tekstu dysponujemy trzema kolejnymi sposobami uruchamiania funkcji poetyckiej tekstu w obrębie jego warstwy brzmieniowej.
2. Onomatopeja.
Jest to takie zorganizowanie tekstu, by przy pomocy środków językowych oddać zjawiska dźwiękowe spoza języka. Istnieje oczywiście grupa wyrazów dźwiękonaśladowczych (kukułka, szelest, miauczeć, bum!), jednak w tekście literackim zjawisko onomatopei uzyskujemy również przy pomocy słów niezwiązanych semantycznie z opisywanym dźwiękiem. Za przykład może nam posłużyć początek sonetu Burza Adama Mickiewicza, w którym wieszcz doskonale imituje odgłosy sztormu:
Zdarto żagle, ster prysnął, ryk wód, szum zawiei,
Głosy trwożnej gromady, pomp złowieszcze jęki
3. Aliteracja.
Polega ona na rozpoczynaniu kolejnych wyrazów od tych samych głosek. Dzięki temu utrzymujemy muzyczną tonację utworu opartą na powtarzaniu podobnych dźwięków. Powtarzane głoski nie muszą występować w nagłosie wyrazów, mogą zajmować na przykład akcentowane pozycje. Niezwykłej ekspresji nabiera dzięki temu zabiegowi wiersz Juliana Tuwima Do prostego człowieka – przyjrzyjmy się głosce [r]:
I byle drab, i byle szczeniak
W odwieczne kłamstwo ich uwierzy,
Że trzeba iść i z armat walić,
Mordować, grabić, truć i palić;
Możemy także wrócić do cytowanego wcześniej fragmentu wiersza Podglądacz, w którym Świetlicki zastosował aliterację w ostatnim wersie:
to miejsce w śniegu, śmieciach, śmierci
Aliterację stosuje się najczęściej w liryce, natomiast aliteracja w prozie, jeśli nie jest zamierzona, często traktowana jest jako potknięcie stylistyczne – o tym aspekcie aliteracji pisaliśmy w poradzie Aliteracja w poezji i prozie – czy to błąd?
4. Harmonia głoskowa.
Jest to zabieg oparty na powtarzaniu identycznych lub podobnych układów samogłosek. Samogłoski są najdźwięczniejszym elementem naszej mowy, stąd efektywność tego zabiegu. Zwróćmy uwagę, jak uporządkowane zostały akcentowane samogłoski we fragmencie wiersza K. I. Gałczyńskiego Niobe:
Nieforemna, niewesoła,
dzień i noc nad brzegiem morza
stoi w skałę przemieniona
Uzyskujemy kombinację:
e e e o
e o e o
o a e o
Powyższe środki często nakładają się na siebie, dając niezwykle interesujące efekty i skutecznie angażując uwagę czytelnika. Zachęcam do eksperymentowania!
Dodaj komentarz