Rodzaje błędów językowych – część 3. Składnia

Gdy wychodząc z domu, zaczęła się ulewa, już wiedziałam, że potrzebuję zarówno parasol i dobry humor, by przed i po pracy mieć szansę do odwiedzenia chorej sąsiadki. Choć ją nie lubię, pomoc wydawała się być bardzo potrzebna.

Sytuacja, jakich wiele – pada, mam zły humor, sąsiadka choruje… a do tego popełniłam właśnie siedem błędów składniowych. Jak widać, licho nie śpi, więc do rzeczy. Jakie błędy składniowe zdarzają się nam najczęściej? Poniżej moje subiektywne „top 5”.

Błędy w związku rządu

Czyli np. niewłaściwy przypadek rzeczownika po czasowniku. Czasownik rządzi, czyli ma swoje wymagania składniowe (niestety często ignorowane). Pamiętajmy więc:

• potrzebować, próbować, używać i słuchać łączą się z dopełniaczem – a więc jeśli Wasz szef biega zdenerwowany, krzycząc Potrzebuję *raport, i to już! , popełnia błąd. Ten sam, który wkradł się na tablicę reklamującą jeden ze stołecznych barów: Spróbuj *nasze frytki!. Starajmy się więc próbować frytek, słuchać audycji (nie: *audycję) i używać zmywarki (nigdy: *zmywarkę);
• ważne dla studentów – mówimy bronić pracy magisterskiej (rzeczownik w dopełniaczu), ale obronić pracę magisterską (tu konieczny jest biernik);
• jeśli mamy w zdaniu konstrukcję nie wolno / nie trzeba / nie można + bezokolicznik, to rzeczownik musi być w dopełniaczu: Nie można zaakceptować kłamstwa (choć Można zaakceptować kłamstwo), Nie wolno przekraczać granicy (choć Wolno przekraczać granicę). Pamiętajmy, że przeczenie dużo zmienia w zdaniu (wybrać pizzę – nie wybrać pizzy, kupić gazetę – nie kupić gazety);
• dotknąć kolegi i dotknąć kolegę to nie to samo – w pierwszym przypadku mówimy o kontakcie fizycznym, w drugim zaś o tym, że zrobiliśmy komuś przykrość.

Jeden z najpopularniejszych błędów dotyczących związku rządu można znaleźć w piosence z serialu „Klan” – „(…) czasem chcesz się pożalić, ale nie masz *do kogo”. Żalić się wymaga celownika – rozumiem, że ale nie masz komu nie rymowałoby się z raz przyjazną, a raz wrogą, ale irytuje mnie, że stali widzowie „Klanu” słyszeli ten błąd już 2500 razy (+ powtórki).

Czasownik może wymagać nie tylko dopełnienia w określonym przypadku, lecz także wyrażenia przyimkowego – i tu pojawiają się błędy, bo albo mylimy przyimek, albo umieszczamy go tam, gdzie nie jest potrzebny. Kluczowe sprawy: zabierać się do (jakiejś pracy), nie: zabierać się *za coś; oceniać jako (bardzo ciekawe), nie: oceniać *za, mianować kimś (majorem), nie: mianować *na kogoś i wreszcie (bardzo częsty błąd) – napotkać kogoś/coś, nie: napotkać *na kogoś/coś.

Niepoprawne skróty składniowe

Czyli postawa typu „spieszy mi się, to zignoruję składnię” albo „krótsze zdanie to lepsze zdanie”. Efekt? Na przykład taki jak w wielu reklamach leków czy kosmetyków: *zapobiega i leczy anemię (zamiast: zapobiega anemii i leczy ją), * ujędrnia i nadaje zdrowy wygląd skórze (poprawnie: ujędrnia skórę i nadaje jej zdrowy wygląd).

Skróty są winne także częstemu błędowi „przed i po” – *Przed lub po koncercie pójdziemy na piwo albo *Przed i po kąpieli używam kremu. Niestety, i tu koniecznie trzeba rozwinąć zdanie: przed koncertem lub po nim, przed kąpielą i po niej. (Przeglądając ten tekst po napisaniu, słucham radia. I co słyszę? „W sprawie modlitwy *przed i po posiłku…”). Mamy jeszcze błędy „bez i z” (Pójdę *bez lub z Kasią) i „bez i w” (Lepiej widzieć *bez i w okularach – tytuł poradnika, podobno bestsellerowego…).

Kalki – obce wzorce składniowe

Usiłuję zwlec się z łóżka, ale ciało wydaje się być z gumy – czytamy w Kuracji Jacka Głębskiego (Znak 1998, przykład z NKJP). Bardzo lubię tę książkę, ale bardzo nie lubię *wydawać się być (a także okazać się być i *zdawać się być). *Wydawać się być to kalka składniowa z łaciny, angielskiego, rosyjskiego i niemieckiego – w polszczyźnie zamiast On wydaje się *być miły w zupełności wystarczy On wydaje się miły (i tylko takie rozwiązanie dopuszcza WSPP).

„Co w tym złego, że zapożyczamy elementy składni? Przecież przejmujemy tyle słów z języków obcych!” – często słyszy się ten kontrargument. I wcale nie odmawiam mu zasadności – o tym jednak podyskutujemy przy innej okazji. Tu przedstawiam stanowisko normatywistów i dorzucam (za Poradnikiem Profesora Andrzeja Markowskiego) jeszcze garść innych kalk składniowych wciąż uważanych za niepoprawne:

• *odnośnie czegoś (z ros.) – popr. odnośnie do czegoś;
• coś (np. szampon) *dla czegoś (z ang., *szampon dla suchych włosów) – popr. szampon do suchych włosów. Na pewno znacie z reklam jeszcze inne – według mnie irytujące – użycie dla, np. krem dla pięknej skóry (czyli taki, który sprawi, że skóra będzie piękna);
• pisać coś *z wielkiej/małej litery (z ros. i niem.) – popr. pisać od wielkiej litery albo wielką literą;
• ubrać coś (np. płaszcz, z niem.) – popr. włożyć płaszcz, ubrać się w płaszcz;
• za wyjątkiem (z ros.) – popr. z wyjątkiem.

Błędy dotyczące imiesłowowego równoważnika zdania

Pisze się o tym i mówi bez przerwy, a potem i tak czytamy w gazetach, że Film został dobrze przyjęty w Cannes,*wzbudzając wiele zachwytów albo że ktoś *będąc dzieckiem, złamał kręgosłup. Pisaliśmy już o niebezpiecznych związkach imiesłowu zakończonego na -ąc ze stroną bierną i nietożsamymi podmiotami, wymienię więc tylko najczęstsze błędy związane z imiesłowowym równoważnikiem:

1. dwa różne podmioty, np. *Dobrze zarabiając, niczego nam nie brakuje (podmiot domyślny w imiesłowowym równoważniku brzmi my, w zdaniu nadrzędnym mamy zaś nietypowy podmiot nic w dopełniaczu) – popr. Ponieważ / Dzięki temu, że dobrze zarabiamy, niczego nam nie brakuje (tutaj pasują też wszystkie humorystyczne podręcznikowe przykłady: Idąc przez pole, spadł deszcz czy Będąc dziewczynką, dziadek zrobił jej latawiec);
2. niejednoczesność czynności, np. Dostała tę rolę, *znakomicie prezentując się podczas castingu (najpierw wystąpiła, a potem dano jej rolę) – popr. Znakomicie zaprezentowała się podczas castingu, więc / dzięki czemu / i dostała rolę;
3. nieporównywalny czas trwania czynności, np. *Chodząc do podstawówki, poznał swoją przyszłą żonę (chodził przez sześć czy osiem lat, a poznanie nowej osoby trwa chwilę) – popr. W podstawówce poznał swoją przyszłą żonę;
4. zastępowanie imiesłowowym równoważnikiem zdań okolicznikowych celu i skutku, np. Zaczepił Izę, *próbując ją namówić na kolację ze śniadaniem – popr. Zaczepił Izę, żeby ją namówić…

Błędne wskaźniki zespolenia

O nich z kolei pisze się relatywnie mało. A szkoda, bo błąd jest coraz powszechniejszy. O co chodzi? Na własny użytek nazywam to „epidemią gdzie”. Czytamy więc (wszystkie przykłady z NKJP):

• (…) jeśli przed sądem możliwe było uniewinnienie w sprawie, gdzie zebrano bardzo kompletne dowody oskarżenia (…) [„Polityka”];
• Czy w stałym związku, gdzie obie strony mają ochotę na dużo seksu, można mówić o seksoholizmie? [Onet.pl];
• (…) kontynuację znalazła w baroku, gdzie o śmierci mówiło się bardzo dużo i to w sposób dosłowny (…) [„Gazeta Krakowska”].

Czy sprawa sądowa jest miejscem? Czy jest nim związek dwojga ludzi albo epoka literacka? Pytania niby retoryczne, ale takich zdań jak powyższe są w Korpusie setki. Apeluję zatem: gdzie jako wskaźnika zespolenia używajmy tylko wtedy, gdy mówimy o miejscach – czyli w domu, gdzie…, w Australii, gdzie…, na czternastym piętrze, gdzie… W innych kontekstach poprawne będzie stare dobre który: w sprawie, w której… czy w związku, w którym…

Skoro już jesteśmy przy wskaźnikach zespolenia: uważajmy na spójniki złożone. Poprawne brzmią: zarówno…, jak i…; nie tylko…, lecz także…; o tyle…, o ile…; dopóty…, dopóki…; dlatego…, że… Wszelkie *dlatego…, bo czy *zarówno… i… najlepiej wyrzucić z pamięci.

***

Na zakończenie tego minicyklu pozwolę sobie na krótką refleksję (a może i herezję). Wzorców poprawnej polszczyzny nie trzeba szukać wyłącznie w dziełach klasyków literatury ani nawet w słownikach. Nie przepadamy za Herbertem, a Iwaszkiewicz nas nuży? Posłuchajmy piosenek Osieckiej czy Nosowskiej albo… pooglądajmy reklamy. Nie wszystkie oczywiście – mam na myśli filmiki „reklamujące” poprawną polszczyznę.

I łówmy perełki, gdzie się tylko da. Jakiś czas temu wyłowiłam jedną szczególnie cenną z bardzo nierównego muzycznie i tekstowo polskiego hip-hopu. Łona i Webber pokazują, że warto mieć uszy szeroko otwarte:

Następnie słyszę taki strumień:
że „w dwutysięcznym jedenastym padł najbardziej przekonywujący argument”
i że „zwłaszcza drugi maj dał asumpt”,
i że „to wyłancza wszelkie dyskusje w tym okresie czasu”,
i że „to w cudzysłowiu killer”.
Słucham i czuję, że jeszcze jedno zdanie i będę miał wylew.
Rzuciłbym kamieniem, ale rzuca ten, kto rzucać ma czym,
więc to nic nie świadczy, to o niczym nie znaczy.