Dzielenie wyrazów przy ich przenoszeniu: „Nad-wyżka”, „nadwyż-ka”, „na-dwyżka” – jak je podzielić?

Pytanie czytelnika

Nie bardzo rozumiem wyjaśnienia zasady dzielenia wyrazów z cząstkami ob-, przed-, nad- itp. Czy zapisy nad•wyżka i nad•obowiązkowy znaczą, że reszty wyrazu już nie można podzielić i przenieść następująco: nadwyż-ka, nadobowiązko-wy? Co z wyrazami typu hipermarket; czy jedyną poprawną opcją jest hiper-market? Jak należy dzielić te wyrazy na sylaby?

Odpowiedź redaktora

Zasady dzielenia wyrazów przy przenoszeniu do następnego wiersza znajdziemy m.in. w Wielkim słowniku ortograficznym PWN (WSO) z 2016 r. w punkcie 54. Wynika z niego, że przenosimy części wyrazów z uwzględnieniem kryterium fonetycznego (a więc zgodnie z podziałem na sylaby) oraz morfologicznego – tzn. z uwzględnieniem budowy wyrazu (podziału na cząstki znaczeniowe).

W dzieleniu wyrazów kryterium fonetyczne jest podstawowe, a morfologicznym kierujemy się wtedy, kiedy mamy kilka możliwości podziału na sylaby.

Jak podzielić wyrazy, o które pyta nasza czytelniczka?

Dzielenie wyrazu nadwyżka

Uwzględniając oba kryteria, wyraz nadwyżka podzielimy przy przenoszeniu do następnego wiersza następująco: nad-wyżka lub nadwyż-ka, ale już nie *na-dwyżka (bo rozdzielilibyśmy przedrostek nad).

Dzielenie wyrazów nadobowiązkowy i hipermarket

W wyrazie nadobowiązkowy pierwszy możliwy punkt podziału jest po sylabie-przedrostku nad: nad-obowiązkowy. Inne możliwości to: nado-bowiązkowy, nadobo-wiązkowy, nadobowiąz-kowy, nadobowiązko-wy.

Dlaczego raczej nie nadobowią-zkowy? Ponieważ „w obrębie grup spółgłoskowych, których nie dotyczą zasady morfologiczne, zaleca się wybór takiego punktu podziału, aby grupa spółgłosek przenoszona do następnego wiersza mogła rozpoczynać jakiś polski wyraz” (WSO, s. 87), a nie ma chyba wyrazu, który by się rozpoczynał od zk.

Dlaczego z całą pewnością nie *nadobowiązk-owy? Bo nie jest to poprawny podział na sylaby. Z tych samych powodów słowo hipermarket podzielimy na dwie części następująco: hi-permarket, hiper-market, hipermar-ket.

Brak kropki nie oznacza, że nie można dzielić wyrazu

W słownikach, np. w WSO, punkty podziału są często zaznaczane kropkami: nad•wyż•ka, nad•obowiąz•kowy, hiper•mar•ket. Pamiętajmy, że kropki są stawiane na ogół tylko tam, gdzie mogą być wątpliwości; „Nie wskazujemy oczywistych miejsc podziału na granicy dwóch sylab, z których pierwsza jest otwarta (kończy się samogłoską), a druga zaczyna się od pojedynczej spółgłoski” (WSO, s. 169), dlatego w WSO nie ma zapisów: nad•o•bo•wiąz•ko•wy czy hi•per•mar•ket. Gdybyśmy przyjęli, że możemy dzielić wyraz tylko tam, gdzie postawiono kropkę, co z wyrazami: aluminiowy, niezauważony, ponowoczesność, w których nie ma kropek? Czyżbyśmy mieli ich w ogóle nie dzielić?

Dzielenie wyrazów – podsumowanie

Uspokajamy więc naszą korespondentkę i wszystkich czytelników: zazwyczaj możliwości podziału wyrazu mamy przynajmniej tyle, ile jest w nim sylab, minus 1 (nadwyżka – 3 sylaby, 2 zalecane możliwości podziału; nadobowiązkowy – 6 sylab, 5 zalecanych możliwości podziału; hipermarket – 4 sylaby, 3 zalecane możliwości podziału).

Wyrazy niepodzielne morfologicznie (czyli będące same w sobie rdzeniem), np. komputer, również się dzielą – w ich wypadku działa tylko kryterium fonetyczne: kom-puter (lepiej niż ko-mputer, bo nie ma słów rozpoczynających się na mp) lub kompu-ter.